پزِِشکى

تعاریف

1-       سیستم(نظام) :

                                         ”مجموعه ای از اجزاء وابسته به هم و سازمان یافته که برای رسیدن به مقاصدی که نظام(سیستم) به خاطر آن برقرار شده است، فعالیت میکنند و یا عملی را انجام میدهند.“

2-      برنامه :

                           ”سندی است که به عنوان مرجعی برای انجام دادن کارها و ارزشیابی فعالیتهای انجام شده در یک دوره معین از زمان مورد استفاده قرار میگیرد.“

3-     برنامه ریزی :

                                          ”عبارتست از طرح تدابیری که بتوان به بهترین صورت از منابع موجود جهت نیل به اهداف مطلوب استفاده کرد.“

 

هدف از برنامه ریزی

1- پیش بینی و آینده نگری

2- مشخص کردن اهداف یا محتوی بخشیدن به اهداف

3- هماهنگی میان ابزارها ، عوامل و وسایل مختلف اجرای سیاست

>نکته :

         ”مقصود اصلی برنامه ریزی دستیابی به اهداف میباشد.“

مراحل برنامه ریزی

1- تعیین و تصریح اهداف (پاسخ به این سوال که برای چه چیزی باید برنامه ریزی شود؟)

2- تهیه طرحها و تعیین فعالیتها (که بر اساس آن فعالیتهای مربوطه به طور دقیق پیش بینی و مشخص میشوند.)

3-انتخاب روشها (جهت هدایت مسیر فعالیتها به سوی اهداف معین)

4-تنظیم برنامه زمانی برای فعالیتها

5-اجرای طرحها

6-ارزشیابی از نتایج فعالیتها( تعیین میزان دستیابی به اهداف و استفاده از نتایج ارزشیابی به عنوان بازخورد در برنامه بعدی)

آموزش گیرندگان و خصوصیات آنها

آموزش گیرندگان را باید از جوانب ذیل مورد بررسی قرار داد :

1- تعداد

2- میزان آگاهی و تجربه در خصوص موضوعات بهداشتی

3- فرهنگ و زبان

4- انگیزه و نگرش آنها راجع به موضوع بهداشتی مورد آموزش

5- میزان تجربه آنها در زمینه شرکت در کلاسهای آموزشی و بحثهای گروهی

6-میزان درک و دریافت موضوع آموزشی

7- سن و جنس

8- سلامت جسمی و روحی

انواع نیازهای آموزشی در حوزه سلامت

1-هنجاری(معیاری) : نیازی است که توسط یک متخصص یا کارشناس بر اساس استانداردهای تخصصی اش تعیین میشود. وضعیت پائینتر از آن استانداردها بدین معنیست که نیازی وجود دارد.

این نوع نیاز بر اساس قضاوتهای ارزشی متخصصین حرفه ای است و ممکن است منجر به بروز مشکلاتی شود از آنجمله تغییر عقیده متخصص در بستر زمان  و یا تضاد ارزشی بین عقیده متخصص و آموزش گیرندگان.

2- محسوس : نیازی است که احساس میشود. مثلا زنان باردار احساس میکنند به آموزشهای دوران بارداری نیاز دارند. نیازهای محسوس ممکن است متاثر از تصورات آموزش گیرندگان تنها شامل نیازهای در دسترس باشد و یا انتظار بیش از حد را با خود بدنبال داشته باشد.

3-بیان شده : نیاز محسوسی که بصورت تقاضا ابراز شده است.البته همه نیازهای محسوس بیان نمیشوند و از طرفی نیازهای بیان شده ممکن است با نیازهای هنجاری متخصص در تعارض باشند. کمبود فرصت و انگیزه و نیز نبود مهارت ابراز نیاز میتواند از بیان یک نیاز محسوس جلوگیری کند.

4-تطبیقی : با مقایسه بین گروههای مشابهی از مراجعین که برخی آموزش معینی را دریافت میکنند و برخی تحت آموزش نمیباشند تعریف میشود.

منابع اطلاعاتی نیازسنجی آموزش بهداشت

1-داده های اپیدمیولوژیک : اطلاعات ضروری در مورد بهداشت افراد جامعه ، علل و عوامل خطر مرتبط با بیماری و در آخر استعداد بالقوه برای پیشگیری و آموزش بهداشت را فراهم می نمایند.

2- شاخصهای اجتماعی و محیطی : مانند مشکل مسکن ، کار و... که ممکن است نشانگر نیاز به آموزش درمواردی از قبیل تنظیم خانواده و ... باشد.

3-دیدگاههای تخصصی و غیرتخصصی : دیدگاههای متخصصین و عموم منعکس کننده تجارب و تصوراتی است که طی سالها بدست آمده اند و نادیده گرفتن آنها غیرعقلانی است. این دیدگاهها را میتوان از بحثهای غیررسمی تا مصاحبه با متخصصین بدست آورد.

نیازسنجی آموزش بهداشتی

نیازسنجی آموزشی در حوزه سلامت نیاز به پاسخ به 4 پرسش زیر دارد:

1-       نوع نیاز کدامست؟ معیاری ، محسوس ، بیان شده و یا تطبیقی؟

2-      شخص تعیین کننده نیاز کیست؟ متخصص ، آموزش گیرنده یا هردو؟ در بهترین شرایط یک تصمیم مشترک بوسیله آموزش گیرندگان و متخصصین اتخاذ می شود.

3-      مدارک و شواهد مبین نیاز کدامند؟ داده های اپیدمیولوژیک ، شاخصهای اجتماعی و یا دیدگاههای تخصصی و غیر تخصصی؟ اصلا آیا نیاز مذکور بصورت کمی قابل برآورد میباشد؟

4-      آیا آموزش بهداشت رفع نیاز می کند؟در واقع دانستن این موضوع ضروریست که در غالب موارد آموزش بهداشت قادر به رفع تمام نیازهای بهداشتی نمی باشد. حتی ممکنست آموزش بهداشت یک پاسخ جزئی به نیاز نیز نباشد.

اولویت بندی نیازهای آموزش بهداشت

در فرایند آموزش بهداشت حتی ممکنست علیرغم دانش بهداشتی بالای مربیان موانع چندی همچون زمان، منابع و انرژی در مسیر دستیابی به اهداف آموزش وجود داشته باشند.لذا اولویت بندی مشکلات و متمرکز کردن تلاشها بر اولویتها موثرتر و سودمند تر است.

عوامل موثر بر تعیین اولویتهای آموزشی عبارتند از:

1-       تعریف پذیری موضوع بهداشتی

2-      ویژگیهای آموزش گیرندگان: سن ، درمعرض خطر بودن و...

3-      میزان سودمندی آموزش

4-      امکانپذیر بودن آموزش

5-      اقدامات آموزشی پیشین

6-      جنبه های اخلاقی و عرفی آموزش

7-      ......

اهداف کلی آموزش بهداشت

1- بالا بردن هوشیاری بهداشتی

2- ارائه دانش بهداشتی

3- ارتقاء خودآگاهی

4- تسهیل تغییر نگرش

5- کمک در جهت اتخاذ تصمیم

6- کمک در راستای تغییر رفتار

7- تاثیرگذاری بر تغییرات اجتماعی

اهداف جزئی آموزش بهداشت

جزئی کردن اهداف کلی فواید ذیل را بدنبال دارد:

1- نظام عملیاتی مطلوبی ایجاد میکند تا بطور دقیق در مورد هدفی که شخص برنامه نویس امید به دستیابی  به آن دارد فکر کند.در واقع به تفکر و برنامه ریزی دقیق کمک میکند

2- ارزشیابی میزان موفقیت را ممکن میسازد. دستیابی به هدف غائی مورد نظر رضایت حرفه ای را بدنبال داشته و اساس محکمی برای اقدامات موثر بعدی خواهد بود. نیز شناسائی هدفی که حاصل نشده بازنگری اقدامات پیشین را الزامی میکند.

3-  هر گونه اقدام را به واقعیت نزدیکتر میکند. در واقع مقاصد غیرواقعی را حذف میکند چرا که این مقاصد به نا امیدی منجر میشوند.

منابع آموزش بهداشت

1- شخص آموزش دهنده (اولین منبع):تجربه ، دانش ، مهارت ، اشتیاق و زمان در اختیار وی

2-همکاران و دستیاران آموزش: چه از داخل سیستم باشند و چه در خارج از سیستم فعالیت داشته باشند.

3-آموزش گیرندگان : دانش ، مهارت ، اشتیاق ، انرژی و وقت آنها میتواند مبنای شروع کار باشد.

4- افراد تاثیرگذار بر آموزش گیرندگان : بستگان ، دوستان  ، گروههای خودیار و...

5-سیاستها و طرحهای موجود

6-خدمات و تسهیلات موجود

7- مواد آموزش بهداشتی (آخرین منبع) : جزوات ، کتب ، پوسترها و...

برنامه ریزی تفصیلی محتوی و روش آموزش

در این مرحله آنچه را که مقصود آموزش دهنده میباشد با بکارگیری منابع در دسترس میتوان به مرحله عمل درآورد.

محتوای آموزشی چیست؟

 همه آنچه  که لازمست به منظور حصول به اهداف آموزشی واقع گرایانه که شخص آموزش دهنده تنظیم کرده است انجام شود.

بهترین روش آموزش کدامست؟

1- متناسب با اهداف باشد.

2- برای آموزش گیرندگان قابل قبول باشد.

3- استفاده از آن راحت باشد . مثلا استفاده از یک روش جدید ممکن است بدلیل فقدان تجربه درخصوص بکارگیری آن در ابتدا ناراحتی ایجاد نماید.

نکته 1 : روشی که بطور کلی بهترین روش آموزش بهداشت باشد وجود ندارد.

نکته 2 : ممکن است نیاز به استفاده از ترکیبی از روشها باشد.

ارزشیابی از برنامه آموزش بهداشت

ارزشیابی به معنی داوری و قضاوت در خصوص فرایند و نتیجه (سودمندی) آموزش بهداشت میباشد. ارزشیابی در مقیاس وسیع ، مستلزم روشهای تحقیقی پیچیده است و تغییرات درازمدت در سلامت یک جمعیت ممکن است برای سالهای طولانی آشکار نباشد و یا ممکن است به گونه ای واضح با مداخله آموزش بهداشت مرتبط نباشد.

در واقع ارزشیابی یک عمل سیال و سیار است یعنی همچنانکه فرایند آموزشی به پیش میرود از اجزای آن ارزشیابی بعمل می آید.

ارزشیابی فرایند آموزش

1- توسط شخص آموزش دهنده

    در ارزیابی فرایند آموزش بیشتر بر جنبه های مثبت تاکید می شود. انتقاد به شیوه مخرب و منفی اگر چه کار آسانی است اما جائی که منجر به کاهش و یا از بین رفتن اعتماد به نفس شود مضر است. در واقع تمام جنبه های آموزش بهداشت می تواند موضوع این نوع ارزیابی باشد.

2- توسط همکاران

3- توسط آموزش گیرنده

توجه به رفتارهای غیرکلامی آموزش گیرندگان هم مفید است. وجود علاقه مشهود یا بی حوصلگی ، شاهد واضحی برای ارزشیابی عملکرد آموزش دهنده است.این نوع ارزشیابی می تواند ضمن تهیه پرسشنامه ساده هم ممکن باشد.

البته بروز همه انواع رفتارها در آموزش گیرندگان ناشی از عملکرد آموزش دهنده نمی باشد مثلا اشتغال ذهنی آموزش گیرندگان به موضوعات پراکنده دیگر می تواند منجر به بی حوصلگی آنها شود. بازتاب کلامی خودبخودی آموزش گیرندگان نیز مهم است. مثلا آیا آموزش گیرندگان بصورت فعال در پرسش و پاسخ شرکت می کنند و یا اظهار نظر مینمایند؟

ارزشیابی نتیجه آموزش

1- تغییر در آگاهی بهداشتی

  با استفاده از سنجش میزان علاقه آموزش گیرندگان با پرسشنامه و مصاحبه

2- تغییر در دانش بهداشتی

 با ارزیابی میزان بکارگیری نتیجه آموزش در زندگی و نیز با استفاده از آزمونهای نوشتاری بخصوص اگر با نتایج حاصل از آزمونی که قبل از فعالیت آموزش بهداشتی بعمل آمده مقایسه شود.

3-تغییر در خودآگاهی و نگرش

بخصوص با استفاده از پرسشنامه هائی که در آنها از آموزش گیرندگان خواسته شود نگرش های خود را بر اساس یک مقیاس اندازه گیری نشان دهند.

4- تغییر در تصمیم گیری

 هم بصورت شفاهی و هم بصورت نوشتاری قابل ارزیابی است.

5- تغییر رفتار

ضمن ثبت و مقایسه رفتارآموزش گیرندگان با نتایج گروههای قابل مقایسه در نواحی دیگر با ارقام متوسط ملی

6- تغییر اجتماعی

 مثل تغییر در سیاستها ، قانونگزاریها و میزان دسترسی به امکانات بهداشتی

نکات کلیدی در ارزشیابی

1- قبل از اجرای هر برنامه آموزشی باید برای نحوه ارزشیابی از فرایند و نتیجه آموزش برنامه ریزی شود و از قبل پیش بینی های لازم در خصوص ارزیابی فرایند و نتیجه آموزش بهداشتی بعمل آید.

2- بعد از اجرای آموزش بهداشت ارزشیابی نهائی انجام می پذیرد که فایده بزرگ آن کمک به برنامه ریزی فعالیتهای آموزش بهداشتی آتی می باشد.

3- در طی یک فرایند آموزشی بازنگری ها و اعمال تغییرات مفید و موثر زمانی میسر است که ارزشیابی صحیحی از اجزای فرایند در دست باشد.

4- در یک ارزشیابی موثر شکستها مانند موفقیتها در نظر گرفته میشوند. در واقع باید به مجریان آموزشی هم شکستهای طرح آموزشی گوشزد شود و هم موفقیتها.